به گزارش خبرگزاری حوزه، علی افتخاری دانشجوی دکتری فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب در یادداشتی به تبیین اهمیت و جایگاه اربعین پرداخته است.
اعداد واحدهایی هستند که انسان آن‌ها را اختراع نموده‌اند تا به وسیله آن در نیازمندی‌ها و چرخه زندگی خویش از آن استفاده کنند و با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار نمایند. اعداد تا آن‌جا در زندگی نقش دارند که فیثاغورثیان اعتقاد داشتند که عدد منشأ پیدایش موجودات است.
بشر هر قدمی که در راه پیشرفت تمدن برداشته است، به همان اندازه بر لزوم استفاده بیشتر از اعداد افزوده شده است. اگر در زمان‌های قدیم چوپانی می‌خواست گله گوسفندانش را بشمارد، بیش از چند صد عدد نیاز نداشت اما امروزه کاربرد اعداد در علوم مختلف، مانند فیزیک، شیمی، اقتصاد، صنعت، هنر، هندسه، کامپیوتر، و...، و در تمامی شئون زندگی از قبیل مسافرت‌ها و تنظیم اوقات و... به ارقام نجومی رسیده است و از خصوصیت عدد، آن است که نهایت ندارد؛ زیرا هر عددی را در نظر بگیرید (+۱) در آن، قابل ضمیمه شدن دارد.
باورها درباره اعداد
در فرهنگ‌ها، آداب و رسوم ملل، باورهای مختلف درباره برخی اعداد وجود داشته و دارد. در باور برخی ملل، بعضی عددها شوم و نحس و بعضی خوش‌یمن و مقدس است، چنانچه عدد (۱۲) در بین چینی‌ها، رومیان، سومری‌ها، عبری‌ها، مصری‌ها و... دارای رموز و قداست است.
محققان در یک نظرسنجی آنلاین از ۴۴ هزار نفر عدد (۷) را از محبوب‌ترین عدد شناسایی نموده‌اند (خبرگزاری مهر، ۷/۶/۱۳۹۹) و از سوی دیگر در باور مردمانی عددهای نحس‌اند، مانند عدد (۱۳) و... .
عدد چهل
عدد چهل نیز یکی از اعدادی است که دارای رمز و رازهای فراوان بوده، و در ادیان، مذاهب، و در میان اقوام، فرهنگ‌ها، و در حوزه‌های گوناگون اساطیری، آیین‌ها و باورهای عامیانه و عالمانه در طی تاریخ ملت‌های پیشین، حائز بالاترین جایگاه بوده است. واژه «اربعین» در متون دینی مسلمانان ( قرآن، احادیث) جایگاه ویژه را به خود اختصاص داده است. در قرآن مجید این عدد در چهار آیه (آیات ۱۵/احقاف، و ۲۶/ مائده، ۵۱ / بقره، ۱۴۲/ اعراف) ذکر شده است.
در احادیث و روایات این عدد کاربرد زیادی داشته و در موضوعات مختلف و به مناسبت‌های زیادی به کار رفته است.
هدف ما در این یادداشت بررسی باورها و تحلیل‌ها پیرامون خاصیت، خصوصیت، موضوعیت و قداست عدد «اربعین» نیست؛ چون این مباحث مجال و فرصت دیگری را می‌طلبد.
اربعین حسینی
اربعین حسینی، به چهلمین روز بعد از شهادت امام حسین فرزند امام علی ابن ابیطالب (علیهما السلام) نوه حضرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گفته می‌شود که در روز عاشورا (دهم محرم سال ۶۱ هـ . ق) در سرزمین کربلا (در کشور عراق فعلی) با یارانش که برای حق و عدالت و کرامت انسانی قیام نمودند و مظلومانه به شهادت رسیدند. اربعین از قدیم‌الایام در تقویم مذهبی شیعیان یکی از مقدس‌ترین و خاطره‌انگیزترین روزها در ایام سال ثبت و شناخته شده است.
عالم و دانشمند فرهیخته شیخ طوسی می‌نویسد: «روز ۲۰ صفر (اربعین) زمانی است که حرم (اهل‌بیت) امام حسین(ع) (کاروان اسرا) از شام به مدینه مراجعت نمودند و روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول الله (ص) از مدینه به کربلا به قصد زیارت قبر امام حسین(ع) آمد. او نخستین کسی است که قبر امام حسین(ع) را زیارت نموده است.» آنگاه زیارت مخصوص اربعین را با سند از حضرت امام جعفر صادق(ع) نقل می‌کند، (شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱بیروت، ص۷۸۸).
منشأ سنت زیارت اربعین امام حسین(ع)
گفته شده مؤسس زیارت اربعین امام حسین(ع) جابر بن عبدالله انصاری از صحابی رسول الله(ص) بوده است. وی در بیستم ماه صفر بعد از چهل روز از شهادت حضرت اباعبدالله (ع) به منظور زیارت قبر آن حضرت به کربلا مشرف شده است. و یا روز اربعین هم‌زمان بوده با ورود اهل‌بیت امام حسین(ع) از شام به کربلا، و یا این‌که برگزاری مراسم یادبود برای متوفی از سنت‌های دیرینه عرب‌ها بوده است، به هر صورت زیارت اربعین فقط درباره امام حسین(ع) موضوعیت دارد و پیشینه دیگری ندارد.
آن‌چه اربعین را اهمیت فوق‌العاده می‌بخشد، جهات دیگری است که در آن وجود دارد؛ زیرا اربعین یادآور بزرگ‌ترین حماسه بشری است. اربعین تجسم عینی ارزش‌ها و نمود و نماد عالی‌ترین اخلاق انسانی است. اربعین پیامی دارد که جامعه جهانی همیشه به آن نیاز دارد.
روایات زیارت اربعین
۱. زیارت اربعین را اولین بار صفوان از امام صادق( ع) نقل می‌کند که حضرت «در روز اربعین هنگامی که آفتاب بالا آمد، این زیارت را خواند: اَلسَلامُ عَلی وَلیِ الله وَ حَبیبهِ السلامُ عَلی خَلیلِ اللهِ وَ نَجیبِهِ السلامُ عَلی صَفیِ اللهِ وَ ابْنِ صَفیِّهِ السلامُ عَلَی الحُسَیْنِ المَظلومِ الشَهِیدِ و...»( شیخ طوسی،تهذیب الا حکام،ج۶ ص۱۱۳).
۲. از امام حسن عسکری(ع) روایت شده که «عَلاماتُ المُؤمِنِ خَمْسَ،صَلَوات ُ الاِحْدی وَ الخَمْسینَ وَ زیارَةُ الاَربَعینِ ...». نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: ۱) اقامه پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه‌روز (هفده رکعت نمازهای واجب و سی و چهار رکعت نافله) ۲. زیارت اربعین ۳) انگشتر به دست راست کردن ۴) پیشانی را به خاک گذاشتن هنگام سجده ۵) بسم الله الرحمن الرحیم را در نماز بلند گفتن (شیخ طو سی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۳).
۳. در گزارشی آمده است که جابر بن عبدالله انصاری به غاضریه رسید (منطقه نزدیک قبر امام حسین(ع)). در آب فرات غسل کرد و جامه‌های نو پوشید و خودش را معطر کرد و با پای برهنه تا نزد قبر امام آمد و جانب سر ایستاد و سه بار گفت «الله اکبر» و آنگاه جملاتی را گفت ....» بحارالانوار، ج ۹۶/ ۳۲۹).
تقویت مکتب عاشورا در بستر فر هنگ‌سازی ائمه(ع)
برای حفظ و نگاه‌داشت یک دستاورد بزرگ انسانی، راه‌کارها و مؤلفه‌های زیادی وجود دارد که در میان آن‌ها، فرهنگ‌سازی نسبت به آن بهترین و مقبول‌ترین و تأثیرگذارترین راه‌کار به شمار می‌آید. ائمه معصومین(ع) به روش‌های مختلف در زنده نگه داشتن مکتب عزت‌آفرین عاشورا از هر تلاشی دریغ نکردند؛ به طوری که حجم عظیمی از روایات ائمه طاهرین(ع) به مناقب و فضائل زیارت قبر امام حسین(ع) اختصاص داده شده است. تأکید فراوان امامان(ع) در این جهت، از عاشورا مشعل همیشه فروزانی ساختند که به بزرگ‌ترین راه هدایت و چتر مصونیت در برابر شرک و نفاق درآمده و برای همیشه تاریخ و کل آدمیان الگو و چراغ هدایت است.
رسالت عظیم پیام‌رسانی از حقایق عاشورا از زمان ورود اهل‌بیت امام حسین( ع) به کوفه توسط امام زین‌العابدین(ع) و زینب کبری(س) آغاز گردید و در هر فرصت مناسبی یاد و خاطره جان‌سوز عاشورا را بازگو می‌نمودند. امام سجاد(ع) در شهر شام، خودش را این‌چنین معرفی می‌کند: «اَنَا ابنُ مَن بَکَتْ عَلَیهِ مَلائِکَةُ اَلسماء» (من فرزند کسی هستم که فرشتگان آسمان بر او گریستند). (بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۷۴).
از سوی دیگر در طول تاریخ تلاش‌های مذبوحانه حکام مستبد و دشمنان آزادی و حریت، برای به فراموشی سپردن عاشورا و به خاموشی کشاندن مشعل پرفروغ آن از هیچ اقدام غیرانسانی فروگذار نکردند. قبر مطهر آن حضرت را تخریب و به آب بستند، راه زیارت آن حضرت را برای عاشقان و ارادتمندان مسدود نمودند و... . لذا یکی از وظایف بی‌نهایت مهم ائمه اطهار(ع) حفظ و تحکیم مکتب عاشورا بوده است که در پرظرافت‌ترین تلاش‌های فرهنگی به روشن‌ترین جلوه‌ها و نمودها در تقویت آن مبادرت کردند و نام امام حسین(ع) و فضائل زیارت او را در مقدس‌ترین روزهای سال و مناسبت‌های دینی زنده نگه داشتند و ثبت کردند و دوستداران عزت و شرف را به زیارت آن حضرت ترغیب و تشویق کردند. ملاحظه می‌کنید در روایا ت متعددی زیارت آن حضرت را در ایام هم‌چون شب عرفه، اولین روز ماه رجب، شب نیمه شعبان، شب قدر، شب عید فطر، شب عید قربان، شب عاشورا، روز اربعین و...، به عنوان امر مستحب اعلام نمودند. (وسائل الشیعه ،ج ۱۴، ص ۴۲۸_۴۴۲). از حضرت امام صادق(ع) روایت شده «مَن زارَ قَبرَ الحسینِ لَیلَةً مِن ثَلاث غَفَرَاللهُ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وَ ما تَأخَّرَ... لَیلَةُ اَلفطْرِ وَ لَیلَةُ اَلاَضْحی وَ لَیلَةٌ النصفِ مِن الشعبان» (هرکس در شبی از سه شب قبر امام حسین(ع) را زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد. راوی می‌گوید آن سه شب کدامند؟ امام می‌فرمایند: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه ماه شعبان. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۴۹).
محمد بن مسلم راجع به فضیلت و ثواب زیارت امام حسین(ع) روایتی از امام باقر(ع) نقل می‌کند که عقل‌ها از درک آن عاجز است.
«مَنْ زارَهُ شَوقاً اِلَیْهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ اَلْفَ حَجّةٍ مَقْبولَةٍ وَاَلْفَ عُمرَةٍ مَبرُرَةٍ، وَ اَجرَ اَلْفَ شهیدٍ مِنْ شهداءِ بَدرٍ وَاَجرَ اَلْفَ صائِمٍ وَ ثَوابَ اَلْفَ صَدَقَةٍ مَقبولَةٍ وَ ثَوابَ اَلفَ نَسَمَةٍ اُریدَ بِها وَجهُ اللهِ». هرکس از روی اشتیاق و علاقه امام حسین(ع) را زیارت کند، خداوند برایش ثواب هزار حج قبول شده و هزار عمره پذیرفته شده، و اجر هزار شهید مانند شهدای بدر و اجر هزار روزه‌دار و ثواب هزار صدقه مقبول و هزار بنده در راه خدا آزاده شده را برای او می‌نویسد. (وسائل الشیعه ج۱۴ص۴۵۳).
وی نیز از آن حضرت حدیثی دیگری را نقل می‌کند که: «شیعیان به زیارت امام حسین(ع) امر شده‌اند، زیرا زیارت آن امام سبب زیاد شدن روزی و طولانی شدن عمر، و دفع سوء (بدی) می‌شود». (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۴۲).
روایتی در فضیلت امام حسین(ع) از امام رضا(ع) نقل شده است که به اندازه کل عالم جاذبه و عظمت دارد: «مَنْ زارَ قَبرَ ابا عَبد اللهِ الحُسَین بِشَطِ الفراتِ کَمَن زارَ اللهَ فَوقَ عَرشِه». (هرکس قبر اباعبدالله الحسین را در شط فرات (کربلا) زیارت کند، مانند کسی است که خدا را در فوق عرشش زیارت نموده است). (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۴۶). این روایت آن‌چنان بار معنایی عظیمی دارد که زائر حسینی را به مبدأ اعلی پیوند می‌زند و آن‌چنان ژرف و درخشان است که به اعماق جان و وجدان هر انسان سلیم الفطره نفوذ می‌کند.
اربعین تجلیل از عزت انسانی
اربعین گرامی‌داشت و پاسداشت مکتب عزت‌بخش عاشورا است. در این تجلیل، آدم‌های عاشق و قلب‌های شیفته خود را به بزرگ‌ترین و مقدس‌ترین روح و عالی‌ترین مکتب پیوند می‌دهند. عاشقان و دل‌دادگان حسینی آهنگ زندگی‌شان را با اهداف آن شهید همیشه جاوید ارتباط می‌دهند و با الهام از مکتب عاشورا، درس زندگی شرافتمندانه را می‌آموزند و به حیات خود هویت می‌بخشند. شرکت در راهپیمایی عظیم اربعین، درواقع حضور در دانشگاه انسان‌سازی است که آزادگی، عزت، فداکاری، احسان، و... از تعالیم عالیه آن است. شاگردان این دانشگاه، آن تعالیم را به تمامی سرزمین‌ها و نسل‌ها منتقل می‌کنند.
حقایق معنوی اربعین بسی فراتر از جلوه‌های باشکوه ظاهری آن است. شکل مناسبات و روابط عمیق معنوی بین زائران اربعین بر اساس فرمول‌های معمول دنیا در روابط بین‌الملل قابل سنجش و اندازه‌گیری نیست. این روابط بر محور مستحکمی استوار است. نظام ارتباطی آن به نام زائران اربعین حسینی دارای هویت و شناسنامه‌اند. نظم اجتماعی آن بر مرکزیت عشق مشترک به امام حسین(ع) شکل می‌گیرد.
اربعین نمایش اتحاد و همبستگی
اجتماع بزرگ اربعین مختص به شیعیان جهان نیست بلکه یک همایش فرامذهبی و فرادینی است. این گردهمایی که هر سال در ۲۰ ماه صفر در کشور عراق برگزار می‌شود، یک رویداد بی‌نظیر انسانی و منحصر به فرد در عصر حاضر است. میلیون‌ها انسان فارغ از دین و مذهب و رنگ و قوم و ملیت از کشورهای مختلف دنیا بی‌سابقه‌ترین اجتماع را تشکیل می‌دهند. آن‌چنان همبستگی وصف‌ناپذیر برادرانه بین‌شان حاکم است که گویی یک روح در میلیون‌ها تن‌اند. در چنین مشارکت انسانی، اشعار سعدی شیرین‌سخن مصداق واقعی خود را پیدا می‌کند:
بنی‌آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار / دگر عضوها را نماند قرار
وحدت و انسجام زائران چنان به اوجش می‌رسد که هرگز نظیر و مشابهش را در این روزگار تهی از محبت نمی‌توان یافت. البته در دنیای پرآشوب عصر حاضر چنین راهپیمایی‌ای که تمام اصول و معیارهای ارزشی در آن به نمایش گذاشته می‌شود، ریشه در بصیرت زائران دارد.
اربعین کانون اخلاق اسلام واقعی
کشمکش‌های سیاسی، نابرابری‌های اقتصادی، وجود فحشا و فساد اخلاقی طی قرون اخیر خصوصاً در دهه‌های گذشته و زمان حاضر، ستون‌های معنویت و اخلاق انسانی را فروریخته است. این روند اسفبار رفته رفته در اقصی نقاط جهان به صورت آشکار و عریان، وخامت اوضاع جامعه انسانی را به دردناک‌ترین مرحله کشانده و تقدس و حرمت زندگی آدمیان را از بین برده است. پیدایش و گسترش گروه‌های تروریستی و حمایت از آنان نیز ریشه در رعایت نکردن اخلاق و عدم مراعات اصول انسانیت دارد. مسبب اصلی سبوعیت در زندگی که به صورت تهدید خطرناکی در عصر ما درآمده، ضعف و نبود اخلاق است. تعهد و ملتزم شدن به الزامات اخلاقی از گران‌بهاترین دارایی‌های بشر به حساب می‌آید. اگر ارزش‌های اخلاقی، آدمیان را هدایت کند، همه ظرفیت‌ها و تهدیدها به فرصت‌هایی برای نشاط زندگی تبدیل می‌گردد و باعث می‌شود همه افراد جامعه انسانی موهبت‌ها و استعدادهای درونی‌اش را متجلی سازد. از این طریق است که جامعه شکوفا می‌شود و صمیمیت و روحیه ایثار به وجود می‌آید.
عواطف و صمیمیت ناشی از اخلاق اسلامی و عشق به امام حسین(ع) که او الگوی اخلاق کریمانه است و در زائران اربعین موج می‌زند، تنها انبوه جمعیت میلیونی شما را به حیرت وانمی‌دارد و آن‌چه در این راهپیمایی عظیم توجه و قلب‌ها را به خود جلب می‌کند و به این نمایش اضافه می‌کند، صمیمیت وصف‌ناشدنی بین جمعیت است. این مراسم تنها یک مراسم سوگواری نیست بلکه در این مراسم نشانه‌های مردانگی، ازخودگذشتگی و مهر و عاطفه در آن به اوج اعلای خود می‌رسد و این تجلیات‌اند که جاودانگی و استمرار اربعین حسینی را در عرصه برتر از امروز برای همیشه تضمین می‌کند. در مانور بزرگ اربعین هرکس ملک و اموال خودش را صادقانه در اختیار دیگران قرار می‌دهند و در ارائه خدمت‌رسانی به دیگران در یک رقابت سالم پیشی می‌گیرند و کل دارایی‌اش را سخاوتمندانه بذل می‌نمایند.
اربعین بزرگ‌ترین تجمع انسانی در جهان
گردهمایی عاشقانه و حماسی بی‌نظیر اربعین که نماد پاسداشت انسانیت و یادمان جاوید و شکوهمند می‌باشد، در تاریخ بشر بی‌سابقه است. این حضور گسترده و چشمگیر و جلوه‌های آن کم‌کم توجه جهانیان را به خود جلب نموده است. در روزنامه انگلیسی «ایندیپندنت» که در نوامبر ۲۰۱۷ میلادی منتشر شده است، «اربعین امام حسین(ع) بزرگ‌ترین تجمع بشری در جهان است. اربعین به خاطر سه نماد بزرگ، از عظیم‌ترین و بی‌سابقه‌ترین مجمع انسانی به شمار می‌آید: ۱) بزرگ‌ترین گروه‌های داوطلب و مردمی در دنیا در آن حضور دارند ۲) بزرگ‌ترین سفره گسترده و رایگان که باید در کتاب رکوردها «گینس» به ثبت برسد ۳) آن‌چه در این راهپیمایی جریان دارد، نماد و نمود از اخلاق عالی انسانی و جلوه‌های هم‌زیستی مسالمت‌آمیز جوامع بشری و کشتن خودخواهی‌ها و تلاش برای یاری ستم‌دیدگان است و این همان دین محمد (ص) است که گروه تروریستی داعش به مخالفت با آن پرداخته است».
نشریه آمریکایی «هافتینگتن پست» در گزارشی از راهپیمایی اربعین می‌نویسد: در طول راهپیمایی اربعین حسینی می‌توان تجسم عینی ارزش‌هایی چون صبر، خویشتن‌داری، فداکاری، ازخودگذشتگی، بخشش و اخوت و برادری را مشاهده کرد و قهرمانان واقعی آن، افرادی هستند که ترسیم کننده و به وجودآورنده بزرگ‌ترین حماسه بشری هستند نه قهرمانان پوشالی که هالیوود در استودیوهای خود خلق می‌کند. اگر حقیقتاً می‌خواهید با اسلام واقعی آشنا شوید، شما را به زیارت اربعین دعوت می‌کنم و اگر می‌خواهید به اصول اعتقادی داعش آشنا شوید، دشمنان آنان (کسانی که در اربعین حضور دارند) را بشناسید.» (به نقل از روزنامه شرق، ۲۷ آبان ۱۳۹۵).
جهانیان به کاروان اربعین به پیوندند
در شرایط دشوار کنونی جهان که مردم نگران صلح و امنیت هستند و در شرایطی که شمشیرهای آخته تروریست‌ها و زورگویان بر روی مردم بیچاره و بی‌گناه و هراسان دنیا بلند است، در موقعیتی که توسعه آلات و ادوات جنگی ویران‌گر که سیاره ما را به نابودی آنی تهدید می‌کند و در شرایطی که مردمان جنگ‌زده از ترس گروه‌های تروریستی و دنبال نان خوردن برای زنده ماندن، و به امید یک شب راحت خوابیدن به مهاجرت‌های طاقت‌فرسای دوری از وطن، خانه و کاشانه خود را ترک می‌کنند و ده‌ها رنج‌های تمام ناشدنی دیگر، گام آغازین در رفع این مشکلات، تحقق همکاری صادقانه و صمیمانه ملت‌های دنیا در جهت برقراری صلح و امنیت و کاهش نابرابری‌های اقتصادی و ایجاد تغییر محسوس در الگوی زندگی و تنش‌زدایی از جهان است. گام دیگر این است که جهانیان باید به کاروان اربعین بپیوندند. منظور از پیوستن، الگوگیری از روح و معنویت موجود در آن و بهره‌گیری از هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و از اخلاق عالی انسانی حاکم در آن است. راه پیوستن از طریق رسانه‌ها در مرحله اول به‌خوبی امکان‌پذیر است. باید نفرت و کینه و اعمال خشونت‌آمیز و شرارت‌های خود را در پرتو الهام از مکتب امام حسین(ع) به محبت تبدیل نماییم. باید مسئولیت‌های عظیم انسانی خودمان را به بهترین وجه انجام دهیم و امنیت و صلح را برای کل انسان‌ها به ارمغان بیاوریم. به امید آن روز.
